Stormvloed van 1855

Overstromingen in Nederland

Op 5 maart 1855 braken de dijken in Nederland door kruiend ijs op de Rijn, de Waal en de Maas. De Gelderse Vallei, de Betuwe en het Land van Maas en Waal werden zwaar getroffen. In Veenendaal staat een monument ter herinnering aan de stormvloed. De bovenzijde van dit manshoge monument geeft aan hoe hoog het water hier stond.

Veenendaal

Volgens een rapport van de Commissie Rivierdijken van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat uit 1977 waren er bij deze overstroming dertien slachtoffers te betreuren. Dit lijkt een conservatieve schatting. Bij de natuurramp in 1855 kwamen aanzienlijk meer mensen om het leven, zekers als je daar ook de overstromingen in Limburg bij optelt. Op het monument aan de Kerkewijk bij station Veenendaal Centrum worden de namen van elf slachtoffers in deze plaats genoemd. "Ontembaar brak het water door de dijken. Van huis en hof en have moest men wijken. De bovenkant van deze zuil wijst aan hoe hoog het water heeft gestaan." Het monument is 2,70 meter hoog. De ramp begon op 5 maart. In Veenendaal verdronken op 8 maart zes mensen in het ijskoude water toen een aak met zes Veenendalers zonk. Op 21 maart verdronken in Veenendaal nog eens vijf mensen als gevolg van de wateroverlast.

Kruiend ijs

De ramp op 5 maart 1855 ontstond door kruiend ijs op het moment dat het water erg hoog stond. Op 3 maart passeerde een pak ijs Nijmegen op de Waal. Ook op de Nederrijn verzamelde zich een dikke laag kruiend ijs. Men nam dit waar bij Arnhem. De waterstand stond op dat moment meer dan zes meter boven het Amsterdams Peil. "De toestand van onze rivieren is sedert eergisteren van bedenkelijke aard geworden," schreef de Nederlandsch Staatscourant op 6 maart. "Sedert die tijd is op onderscheiden punten zeer zware ijsbeweging ontstaan." Het water brak bij Wageningen door de Grebbedijk. In korte tijd ontstond een gat van honderdvijftig meter in deze dijk. Wageningen, Amerongen, Veenendaal en andere delen van de Gelderse Vallei boven de Slaperdijk liepen onder water. Hierdoor kregen ook plaatsen als Renswoude, Woudenberg, Leusden en Amersfoort wateroverlast.

Arnhem

De Westervoortsedijk bij het Malburgsche Veer bij Arnhem brak op 5 maart. Hierdoor liep de Velpsche Broek onder water. Het stadsbestuur was bang dat het water de stad zou bedreigen. Bij de Singel werd een tijdelijke waterkering opgeworpen. Twee dagen later kwam een grote menigte kijken bij het Velpsche Broek. In Arnhem kon men het water dicht naderen. Men was druk bezig met het wegruimen van de ijsblokken op de dijk. Er drijft geen van boven afkomend ijs," schreef het Algemeen Dagblad. De meeste ijsbrokken die door de rivier werden meegevoerd waren afkomstig van het eerder op de oever gestuwde ijs.

Grote ramp

Vanuit Nijmegen kwam op 6 maart 1855 al een positief bericht. "Het is stellig, dat al het boven-Rijn-ijs alhier reeds is gepasseerd," schreef de Utrechtsche Provinciale en Stads-courant. "Ten bewijze daarvan kunnen wij melden, dat heden een stoomboot van Mannheim alhier is aangekomen. Alhier is het water sterk vallende, zodat de Lagemarkt, Haven en Steenstraat weer begaanbaar zijn." Op andere plaatsen was het leed nog niet geleden. In verschillende polders werd de situatie kritiek. De dijk tussen Alem en Maren bij Zaltbommel begaf het korte tijd later. In Lith brak de Maasdijk waardoor vijfentwintig huizen werden weggespoeld. Hierbij kwamen zeven mensen om het leven.

Gevaar

Op veel plaatsen brak de dijk door. Tussen Eck en Wiel en Maurik bleek de dijk van de Nederrijn niet bestand tegen het natuurgeweld. Hierdoor liep een deel van de Betuwe onder water. Bij Dreumel bleek de Waaldijk niet opgewassen tegen het natuurgeweld. Huizen aan deze dijk werden door de vloed verzwolgen, schreef de Utrechtsche Provinciale en Stads-courant. "Aan de Grebbendijk is een gedeelte van het achterhuis van de logementhouder Rutgers en een schuur door het ijs en het water vernield. Veenendaal heeft veel schade geleden. De kerk deed dienst om de mensen te bergen, wier huizen vernield zijn of onder water staan." Op 8 maart vertrok een detachement mineurs per trein uit Utrecht om in Veenendaal de spoordijk te versterken. De overheid was bang dat de spoordijk door het aandringende water zou worden beschadigd.

Koninklijke belangstelling

Koning Willem III reisde op 8 maart met een extra trein naar Arnhem. Hij begaf zich te voet naar de Westervoortsedijk om daar de doorbraak te bezichtigen. Hij vertrok daarna naar het landgoed Bronbeek. "Heden morgen ten half acht ure heeft zich Z.M. van hier, over den Rijn, naar Tiel begeven, alwaar Z. Exc. de Kommissaris des Konings zich nog bevindt," schreef de Arnhemsche Courant. Willem III bezocht onder meer de Betuwe en het Land van Maas en Waal. Veenendaal werd twee keer door de koning bezocht.

Ellende

Ondertussen steeg het water in Veenendaal nog altijd. De spoordijk van de spoorlijn tussen Utrecht en Arnhem bezweek gedeeltelijk. De passagiers werden vervoerd met treinen die aan weerszijden van de doorbraak staan, schreef de Rotterdamsche Courant op 12 maart 1855. De passagiers moesten bijna een half uur varen en lopen om de andere trein te bereiken. Veenendaal is het toneel van grote ellende geworden, schreef de Utrechtsche Provinciale en Stads-courant. "De bevolking, van alles ontbloot, voor een groot gedeelte uit behoeftigen of minder gegoeden bestaande, teruggedrongen door de steeds toenemende was des waters, op ene plek gronds waar zich deze menigte nauwelijks kon bewegen, moest noodwendig gedeeltelijk de plaats des jammers verlaten." In de stad Utrecht zorgde een comité van notabelen voor onderdak.

Inzameling

"Medelijden en medewerking wordt overal aangetroffen. De nood echter is groot. Niet alleen de hier verpleegden, maar duizenden in boven genoemde gemeenten verblevenen die have en goed hebben verloren en hunne woningen zien instorten, staan daar van alles ontbloot en moeten, met vertrouwen op God, op Uwen bijstand hopen." Men startte een inzamelingsactie op, waaraan koning Willem III ook bijdroeg, schreef de provinciale krant uit de Domstad. Amsterdam droeg vijftienhonderd gulden bij. "Ingezetenen van Utrecht volgt naar vermogen die edele voorbeelden na, en beschaamt niet de hoop en de verwachting van velen, benadrukte Schelto van Heemstra, de Commissaris van de koning in Utrecht." Op 25 maart kwamen bestuurders uit de getroffen streek in Utrecht bijeen. Men besloot verbeteringen aan te brengen aan de Grebbedijk.

Ongeluk

Op het monument aan de Kerkewijk in Veenendaal staan ook de namen van Roelof van Hal (54 jaar), Hendrik van den Heuvel (50 jaar), Cornelis van der Meijden (48 jaar). Cornelis van der Meijden (14 jaar) en Jacob van der Meijden (16 jaar). Zij verdronken op 21 maart 1855. Een man uit het dorp wilde met een grote aak twee koeien overzetten. Hij werd daarbij vergezeld door zijn twee zonen en een oude knecht, die de koeien vasthield en een andere man. Tijdens de overvaart sloeg een van de koeien met zijn poot op de rand van de boot, waardoor deze kantelde en de mannen te water raakten. De oude knecht zou een koe bij de staart gepakt hebben en zo de wal bereikt hebben, maar dat verhaal in de kranten over de wonderbaarlijke redding van knecht correspondeert niet met de lijst van slachtoffers op het monument. Het monument aan de Kerkewijk werd honderd jaar later opgericht.

Monument

Het monument staat op de plaats waar op 5 maart 1855 de aak met zes mensen omsloeg. Tijdens de ramp liep nagenoeg heel Veenendaal onder water. Veel huizen waren ingestort of zwaar beschadigd. Alleen de omgeving van de Oude Kerk op de Markt bleef droog. Ter voorkoming van ziekten werd een groot aantal van de mensen die dit hoge punt hadden opgezocht later geëvacueerd naar Utrecht. Het duurde twee maanden voordat Veenendaal weer droog stond. Het monument uit 1955 aan de Kerkewijk werd ontworpen door C. van Stuijvenberg en uitgevoerd door beeldhouwer Kees de Kruijff uit Den Haag. C. van Stuijvenberg was destijds adjunct-directeur van de dienst Gemeentewerken van Veenendaal. De steen werd ter beschikking gesteld door Buddingh Natuursteen, ter gelegenheid van het feit dat de firma het predicaat 'hofleverancier' had gekregen.

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief staan veel tips en wetenswaardigheden over de geschiedenis en de cultuur van Nederland waar u echt iets aan heeft. Lees Door de Nederlandse Geschiedenis als u meer wilt weten over de geschiedenis van Nederland.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Geschiedenis Nederland

Geschiedenis Nederland
Geschiedenis Utrecht
Polders en kanalen in Nederland

Leven in de delta is een aantrekkelijke geschiedenisbundel en een reis door de tijd en door Nederland. U ziet Nederland door de ogen van een liefhebber van geschiedenis: beleef het verleden van ons land aan de hand van opzienbarende feiten en mooie verhalen.
Leven in de delta


Lees over de belangrijke episodes uit onze vaderlandse geschiedenis.

'Door de Nederlandse geschiedenis' is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland.
Door de Nederlandse geschiedenis

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.